God of de cyclopen

In mijn vorige blogs heb ik al verteld dat de Ethiopische traditie vol zit met bijzondere verhalen. Nu heb ik een nieuw Afrikaans verhaal gehoord dat ik door wil vertellen. Ik wil het doorvertellen omdat het verhaal binnenkort ophoudt met bestaan; het staat op het punt om te veranderen in een legende, daarna zal het een mythe worden, en vervolgens zal het voor altijd vergeten worden.

Er bestaat een bijzonder kleine soort larve, zo klein dat je hem niet kunt zien. De larve leeft in het water van Afrikaanse meren en wordt gegeten door cyclopen, kleine watervlooien, zo groot dat je ze maar net kunt zien. De bruine mensen die langs de heldere Afrikaanse meren leven drinken het zoete water van de meren, en onbedoeld krijgen ze ook de cyclopen binnen die zo klein zijn dat je ze maar net kunt zien, met in zich de larven, te klein om te kunnen zien. In het zure milieu van de maag gaan de cyclopen dood, en op het graf van de dode cyclopen begint het feest van de kleine larven. De vrouwtjes hebben seks met de mannetjes, en beginnen dan een reis door het lichaam van de onschuldige Afrikaan. Het liefst zitten ze tussen de verschillende huidlagen van het slachtoffer, en ondertussen groeien ze van te klein om te zien tot een lengte van wel 1 meter met een doorsnee van 2 millimeter. Het wroeten onder de huid veroorzaakt bij het slachtoffer Dracunculiasis: enorm veel pijn samen met koorts en overgeven. Het slachtoffer kan maanden lang niet werken op het land of gaat niet naar school vanwege de pijn. Eenmaal volgroeid verhuist de Guinea worm naar de voeten van de Afrikaan, en vormt daar een uiterst pijnlijke zwelling. Om de pijn te verlichten steekt de Afrikaan zijn voet in het water, en zodra de huid het water raakt springt de zwelling kapot: honderdduizenden larven, te klein om te kunnen zien, zwemmen het helder zoete water in…

Wie verzint zoiets? Vraag ik aan Ruhama, de Ethiopische gezondheidswerkster. God, zegt ze, God heeft alle planten en dieren en ook de mensen gemaakt. Ik kan haar moeilijk geloven; wil je zo’n verhaal kunnen bedenken en uitvoeren dan moet je en heel erg creatief zijn, en tegelijk heel sadistisch; een combinatie die maar weinig voorkomt geloof ik. Geloof je in God? Vraag ik Ruhama. Ja zegt ze, ik geloof in God, maar hij is zó groot dat je kunt hem niet kunt zien. En geloof jij in God? Vraagt ze op haar beurt. Ik geloof in cyclopen, zeg ik, zo groot dat je ze nog net kunt zien. Ze kijkt me aan om te zien of ik een grapje maak, maar ik kijk doodserieus en denk terug aan een moment van de vorige dag.

Het water, sanitatie en hygiëne programma waar ik in meedraai verloopt wat stroef. We vertellen de mensen dat ze hun handen op vijf kritieke momenten per dag moeten wassen, hun water moeten zuiveren en dat er pathogenen bestaan die zo klein zijn dat je ze niet kunt zien, maar die je wel ziek maken of zelfs dood laten gaan. De lokale boer gelooft het niet, want in zijn oren klinkt dit als een nieuwe wereldreligie. En geef hem eens ongelijk: het idee is compleet met ritueel handen wassen, heilig water, en aannemen dat pathogenen bestaan zonder ook maar een gram bewijs.

Het moment waar ik aan terug dacht was op een avond toen ik in het laatste zonlicht wat zat te lezen naast onze hut. Gudu kwam naast me zitten. Nu moet je me eens vertellen, begon hij, hoe kan jij nu geloven in pathogenen die je niet kunt zien? Goeie vraag, zeg ik tegen hem, hoe kan jij in God geloven die je niet kunt zien? Gudu denkt na en zegt: ik vertrouw mijn priester, en als ik bid dan werkt dat soms. Ik vertrouw de mensen van de World Health Organisation, denk ik op mijn beurt. En dat werkt ook. Maar, vraagt Gudu verder, waarom zou ik jou verhaal moeten geloven? Ik leg uit dat ik geloof dat als alle mensen ons verhaal over pathogenen geloven en hun handen gaan wassen, dat er dan per jaar 2 miljoen minder mensen sterven aan acute diarree en als iedereen zijn water gaat filteren wordt de mensheid gered van ziekten zoals de Guinea worm. Je moet het maar kunnen geloven, zegt Gudu, ik geloof dat alleen Jezus de mensheid kan redden. En ik garandeer jou dat als je in Jezus gelooft dat je ook na de dood zult voortleven; ook al is het niet te bewijzen, probeer er voor open te staan. Gaat Gudu verder. Ik denk er over na en ben bang dat dit gesprek zo niet verder komt dan een ordinair wedstrijdje wie het verst kan pissen. Waarom geloven die Afrikanen ieder maf verhaal maar nu net niet het verhaal dat ze een betere gezondheidsstatus kan geven? Denk ik in een opwelling van onredelijke frustratie. Uiteindelijk geloof ik toch dat ik aan het langste eind zal trekken omdat mijn verhaal te testen is: de larven van de Guinea worm zijn misschien niet te zien, maar de cyclopen wel, en dat kan van zijn onzichtbare God niet gezegd worden. Ik vertel Gudu een verhaal dat niet waar is, maar wat wel werkt: Gudu, zoals een rups in een pop verandert en vervolgens in een vlinder, verandert een cycloop in je lichaam in een tussenstadium en vervolgens in een Guinea worm. Ik garandeer jou dat als niemand ooit meer water drinkt met cyclopen er in, dat de cyclopen nooit meer in het lichaam van mensen kunnen komen en nooit meer in Guinea worm zullen transformeren. Dan heeft niemand ooit nog last van Dracunculiasis. We hebben een deal, hij filtert zijn water en wast zijn handen, en ik ga woensdag mee naar zijn orthodoxe kerk.

Nietzsche zei ooit dat de mensheid God heeft gedood. Hier in Ethiopië zie ik er nog niets van, maar wat ik wel zie is dat de mensheid de Guinea worm bijna heeft gedood. In 1980 was de vreselijk pijnlijke ziekte endemisch in 20 landen. In 2014 kwam de ziekte in nog maar drie landen voor waaronder Ethiopië, en er zijn in totaal nog maar 176 gevallen gerapporteerd; een daling van 99% ten opzichte van 1980!

Het verschrikkelijk pijnlijke verhaal van Dracunculiasis staat op het punt om van een verhaal in een legende te veranderen - al is het voor veel Afrikaanse mensen altijd een mythe geweest. Laten we dansen op het graf van de Guinea worm.